Ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Παναγιώτης Φάκλαρης εκτιμά ότι δεν αποκλείεται ο τάφος να ανήκει σε εταίρους του μακεδονικού στρατού, οι οποίοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να χρηματοδοτήσουν την κατασκευή τέτοιων ταφών. Θεωρεί ότι η παρουσία των Σφιγγών και των Καρυάτιδων σχετίζεται με την απαίτηση των κατασκευαστών να λαμπρύνουν τα έργα τους και ξεκαθαρίζει ότι για τον ίδιο το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του Καστά είναι ο ίδιος ο τύμβος, ένα τεράστιο τεχνικό έργο με τα μέσα της εποχής, ασύλληπτα δαπανηρό, που αντικατοπτρίζει το γιγαντισμό των κατασκευών της ελληνιστικής περιόδου.
Τέλος, ο κ. Φάκλαρης αναφέρει ότι δεν μπορεί να προβλέψει αν η δημοσιότητα αυτή θα αποτελέσει ώθηση για την αρχαιολογική έρευνα, η οποία εξαρτάται πλήρως από τους διαθέσιμους πόρους, και με νόημα προσθέτει πως σε όποια αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα έχουν δοθεί χρήματα, η έρευνα έχει δώσει καρπούς.
Ποια πιστεύετε ότι είναι τα στοιχεία εκείνα που καθιστούν το ταφικό μνημείο που αποκαλύπτεται στο Λόφο Καστά της Αμφίπολης μοναδικό για την Ελλάδα;
Αν και έχουμε ερευνήσει περισσότερους από 110 μακεδονικούς τάφους μέχρι σήμερα, για πρώτη φορά έχουμε στην Αμφίπολη ένα ολοκληρωμένο σύνολο που αποτελείται α) από τον ίδιο τον τύμβο, το μεγαλύτερο γνωστό τύμβο της Μακεδονίας, με μνημειακότητα που υπογραμμίζεται και από τον επιμήκη μαρμάρινο περίβολό του, β) από το επιτάφιο σήμα, το λιοντάρι, που είναι το μόνο επιτύμβιο μνημείο που με βεβαιότητα αποδίδεται σε συγκεκριμένο μακεδονικό τάφο, και γ) από τον ίδιο τον τάφο που έχει να επιδείξει αξιόλογες πρωτοτυπίες, όπως οι Σφίγγες και οι Καρυάτιδες. Ανεξάρτητα δηλαδή από την κατάσταση εύρεσης του τάφου και από το αν τα στοιχεία θα επιτρέψουν την ταύτιση του κατόχου του, για πρώτη φορά αντικρίζουμε ένα ολοκληρωμένο μνημειακό σύνολο και εφόσον η βάση του λέοντος στην κορυφή του τύμβου έχει ερευνηθεί, θα ήταν ευχής έργον να καταστεί δυνατόν να επανέλθει το λιοντάρι στη θέση του, αν και αυτό το ζήτημα ασφαλώς είναι πρόωρο.
Ο γλυπτός διάκοσμος που έχει αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα χαρακτηρίζεται πρωτόγνωρος για μακεδονικό τάφο. Πώς εξηγείται η συνύπαρξη των Σφιγγών με τις Καρυάτιδες;
Στην εποχή που χρονολογείται ο τάφος οι κατασκευαστές αυτών των μνημείων αναζητούν τρόπους να λαμπρύνουν τα έργα τους για να ικανοποιήσουν τις ακραίες απαιτήσεις των παραγγελιοδοτών τους, οι οποίοι προφανώς δεν έθεταν οικονομική οροφή στο έργο. Ενσωματώνουν στο κτίριο ακριβά αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία, όπως οι Καρυάτιδες που στηρίζουν εικονικά το επιστύλιο, στις οποίες δεν θεωρώ ότι θα μπορούσε κάποιος βάσιμα να αναγνωρίσει εσχατολογικό ή άλλο συμβολισμό, αλλά αποτελούν απλώς μεγαλοπρεπή διακοσμητικά στοιχεία του κτιρίου, τα οποία υπογραμμίζουν τη μνημειακότητά του. Οι Σφίγγες, αντιθέτως, στην είσοδο του στεγασμένου τμήματος του δρόμου, πρέπει να έχουν το ρόλο των φρουρών του τάφου.
Εικάζετε ίσως ότι ο γλυπτός διάκοσμος που έχει έρθει μέχρι σήμερα στο φως προϊδεάζει και για νέες αποκαλύψεις όσον αφορά τη γλυπτή διακόσμηση του τάφου;
Το ευχόμαστε, αλλά στην πραγματικότητα τα στοιχεία που διαθέτουμε από αυτή την κατηγορία μνημείων δεν μας επιτρέπουν να το προβλέψουμε βάσιμα, γιατί στους μακεδονικούς τάφους η διακόσμηση δεν δίνει πάντοτε έμφαση στο ίδιο τμήμα του κτιρίου, αλλά επιμελημένες προσόψεις μπορεί να κρύβουν απλούς θαλάμους ή επιμελημένοι προθάλαμοι να ακολουθούνται από λιτούς θαλάμους. Σκεφτείτε ότι ο λεγόμενος τάφος του Φιλίππου εδώ στη Βεργίνα διαθέτει μια πρόσοψη που κοσμείται με πολυπρόσωπη τοιχογραφία μήκους 5,50 μ., ενώ ο θάλαμος είναι εντελώς ακόσμητος.
Από τις μέχρι σήμερα αποκαλύψεις για ποιον ή για ποιους θεωρείτε ότι μπορεί να δημιουργήθηκε το συγκεκριμένο μνημείο;
Τα στοιχεία που έχουμε μέχρι στιγμής για τους κατόχους των μακεδονικών τάφων δείχνουν ότι πρόκειται για εταίρους του μακεδονικού στρατού, και κυρίως βετεράνους της εκστρατείας στην Ασία, από την οποία αποκόμισαν μυθικό πλούτο, που τον έφεραν στη Μακεδονία και τον δαπάνησαν μεταξύ άλλων σε πολυδάπανη διαβίωση και στην κατασκευή πολυτελών σπιτιών, όπως αυτά της Πέλλας, και πολυτελών τάφων για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Επομένως, αν ο τάφος χρονολογείται στα τέλη του 4ου αι., όπως έχει διαπιστώσει μέχρι στιγμής η κυρία Περιστέρη, προφανώς ισχύουν και γι’ αυτόν όσα και τους κατόχους των άλλων μακεδονικών τάφων της εποχής αυτής.
Πόσο συνηθισμένο είναι για τη Μακεδονία να αποκαλύπτονται ταφικά μνημεία με τρεις θαλάμους;
Δεν πρόκειται για τάφο με τρεις θαλάμους. Οι θάλαμοι ήταν κλειστοί χώροι, ενώ το καμαροσκεπές τμήμα του τάφου πίσω από τις Σφίγγες ήταν ανοιχτό, δηλαδή δεν υπήρχε θύρα, και ο χώρος πίσω ακριβώς από τις Σφίγγες ήταν ανοιχτός για φωτισμό και αερισμό του δρόμου και της κύριας εισόδου στον κλειστό τάφο. Επομένως, όπως και σε άλλους τάφους, έχουμε στεγασμένο το τελευταίο τμήμα του δρόμου, αυτό που βρίσκεται πίσω από τις Σφίγγες, και στη συνέχεια ένα διθάλαμο τάφο, με Καρυάτιδες στην πρόσοψή του. Τουλάχιστον έτσι αντιλαμβάνομαι το μνημείο, με βάση όσα έχουν ανακοινωθεί.
Αρκετοί υποστηρίζουν ότι ο τάφος έχει συληθεί κατά την αρχαιότητα; Ποια είναι η δική σας άποψη;
Είναι σαφές ότι υπάρχει σύληση. Τα σχετικά στοιχεία είναι πολλά. Αναφέρω ενδεικτικά ότι οι εσωτερικοί τοίχοι έχουν χαρακτηριστικές οπές τυμβωρυχίας και ο τάφος βρέθηκε γεμάτος με χώμα, το οποίο ασφαλώς εισήλθε στον τάφο λόγω των ανοιγμάτων που προκάλεσε η τυμβωρυχία. Δεν γνωρίζουμε καμιά άλλη περίπτωση τάφου που να γεμίστηκε με χώμα από τους επιμελητές της ταφής και κάτι τέτοιο δεν ήταν στη λογική του υπόγειου ταφικού θαλάμου, που αποτελεί το ενδιαίτημα του νεκρού. Αλλωστε, αν ο τάφος είχε μπαζωθεί εξ αρχής, τα θραύσματα των γλυπτών που βρέθηκαν σε χαμηλότερα στρώματα από τις αρχικές τους θέσεις δεν θα μπορούσαν να πέσουν χαμηλότερα. Αυτά βεβαίως αποτελούν απλές σκέψεις με βάση την εικόνα που έχει δημοσιοποιηθεί, τα πράγματα εδώ θα αποσαφηνίσει η ανασκαφέας, πάντως είναι βέβαιο ότι μπήκαν τυμβωρύχοι και προσωπικά εκτιμώ ότι η αφαίρεση οικοδομικού υλικού, ακόμη και μαρμάρου, από τον περίβολο αμέσως έξω από τον τάφο πρέπει να δείχνει ότι πλέον δεν υπήρχε τίποτα εμπορεύσιμο μέσα σε αυτόν, ώστε οι ενδιαφερόμενοι ασχολήθηκαν πια με τα μάρμαρα. Ο τάφος αυτός, πάντως, έχει ήδη λάβει κορυφαία θέση στην κατηγορία του, ανεξάρτητα από τη σύληση.
Σε περίπτωση σύλησης, είναι δυνατή η ταύτιση του τάφου;
Βεβαίως. Ενας συλημένος τάφος μπορεί πάνω στο κτίριο να φέρει επιγραφή με τα ονόματα των νεκρών, ενώ, αντιθέτως, ένας τάφος ασύλητος μπορεί να μην έχει κανένα στοιχείο για το όνομά του. Σας παραπέμπω και πάλι στο λεγόμενο τάφο του Φιλίππου, που δεν έχει επιγραφή με το όνομα του νεκρού και, αν και ήταν ασύλητος και πλήρης κτερισμάτων, ακόμη απασχολεί τη διεθνή βιβλιογραφία με το αν ανήκει στον Φίλιππο Β’, τον Φίλιππο Γ’ ή και σε κάποιο άγνωστο, μη βασιλικό πρόσωπο. Η ταύτιση του κατόχου είναι ανεξάρτητη από τη σύληση, αλλά η σύληση δεν τη διευκολύνει.
Ποιες είναι κατά τη γνώμη σας οι ομοιότητες και οι διαφορές ανάμεσα στον τύμβο της Αμφίπολης και εκείνον που ανέσκαψε ο Μανόλης Ανδρόνικος στη Βεργίνα;
Αυτό είναι κάτι που θα μάθουμε ακριβώς όταν θα έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα με την ολοκλήρωση της έρευνας στον Καστά, η οποία υποθέτω ότι θα επεκταθεί και πέρα από το συγκεκριμένο τάφο, ώστε να εξεταστεί το ενδεχόμενο ύπαρξης περισσότερων τάφων μέσα στον ίδιο τύμβο. Η Μ. Τούμπα της Βεργίνας κάλυπτε τρεις μακεδονικούς και έναν κιβωτιόσχημο τάφο. Γενικά, είναι σύνηθες οι τύμβοι να καλύπτουν περισσότερους από έναν τάφους. Με βάση τα μέχρι τώρα γνωστά, βλέπουμε ότι ο Καστάς έχει πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις από τη Μ. Τούμπα της Βεργίνας και ένα μνημειώδη μαρμάρινο περίβολο, στοιχείο που δεν διέθετε η Μ. Τούμπα, αλλά γενικά αυτό δεν ήταν συνηθισμένο στοιχείο των τύμβων και μόνο σε μία περίπτωση, στο Αρχοντικό Γιαννιτσών, έχει βρεθεί τύμβος με περίβολο. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του Καστά, εντυπωσιακότερο για μένα και από τα ωραία γλυπτά, είναι ο ίδιος ο τύμβος, ένα τεράστιο τεχνικό έργο με τα μέσα της εποχής, ασύλληπτα δαπανηρό, που αντικατοπτρίζει το γιγαντισμό των κατασκευών της ελληνιστικής περιόδου. Πάντως, κάθε μνημείο έχει τη μοναδικότητά του και τη σημασία του.
Η δημοσιότητα που έχει λάβει η ανασκαφή -πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα μέχρι σήμερα- θεωρείτε ότι μπορεί να δώσει νέα ώθηση στην αρχαιολογική έρευνα;«Σε όποια αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα έχουν δοθεί χρήματα, η έρευνα έχει δώσει καρπούς. Αλλά, κατά κανόνα, και αυτή την εποχή περισσότερο από ποτέ, αγωνιζόμαστε με ψιχία»
Η ανασκαφή αυτή είχε ήδη λάβει δημοσιότητα τα τελευταία 2-3 χρόνια που αποκαλύπτεται ο περίβολος και που πιστοποιήθηκε η σχέση του λιονταριού με τον τύμβο. Από τότε ακούγονταν ηχηρά ιστορικά ονόματα ως κάτοχοι του τύμβου. Το πράγμα βέβαια γιγαντώθηκε με την πρωθυπουργική επίσκεψη, την ιδιαίτερη μέριμνα του υπουργείου Πολιτισμού, αλλά και από τα ίδια τα εντυπωσιακά ευρήματα. Δεν μπορώ να προβλέψω αν η δημοσιότητα αυτή θα αποτελέσει ώθηση για την αρχαιολογική έρευνα, η οποία εξαρτάται πλήρως από τους διαθέσιμους πόρους. Σε όποια αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα έχουν δοθεί χρήματα, η έρευνα έχει δώσει καρπούς. Αλλά, κατά κανόνα, και αυτή την εποχή περισσότερο από ποτέ, αγωνιζόμαστε με ψιχία. Το τείχος που σκάβω εκ μέρους του ΑΠΘ στη Βεργίνα, που σε ένα μεγάλο τμήμα του είναι το καλύτερα σωζόμενο τείχος της Μακεδονίας, και, πέρα από το εύλογο επιστημονικό του βάρος, για να μιλήσω οικονομικά, έχει άριστες προϋποθέσεις ανάδειξης, φέτος έχει λάβει χρηματοδότηση από τον τακτικό προϋπολογισμό του ΑΠΘ ύψους 2.000 ευρώ.
Αντιλαμβάνεστε ότι και τον εκπαιδευτικό της προορισμό η πανεπιστημιακή ανασκαφή τον επιτελεί χάρη στον πατριωτισμό μας και με δική μας οικονομική επιβάρυνση. Επομένως, για ποια αξιοποίηση μιλάμε; Πρόκειται μάλιστα για μια περιοχή, την Ημαθία, που μαστίζεται από την ανεργία. Το μνημείο το γνωρίζουμε και μας περιμένει να το φέρουμε στο φως, το επιστημονικό δυναμικό υπάρχει, το εργατικό δυναμικό διψάει για μεροκάματα, και όμως…
Προσωπικά δεν βασίζω τις ελπίδες μου για προώθηση της αρχαιολογικής έρευνας σε εντυπωσιακά ευρήματα και στο ενδιαφέρον του κόσμου, που υπάρχει για το παραμικρό εύρημά μας, αλλά μόνον σε ένα οργανωμένο πρόγραμμα έρευνας και αξιοποίησης των αρχαιοτήτων, ώστε τα ευρήματα να είναι το αποτέλεσμα και όχι η αιτία της προώθησης της έρευνας.
Σχόλια